شاخصه های معماری بیمارستان ؛ 10 نکته کلیدی

شاخصه های معماری بیمارستان ؛ 10 نکته کلیدی

نویسنده: مهندس حمیدرضا اشرف

 

امروزه طراحی بیمارستان به عنوان یکی از چالش های اصلی پیش روی معماران به شمار می رود. اما ما چگونه می توانیم با امر پیچیده ی طراحی بیمارستان مدرن مواجه شویم؟ چگونه می توانیم شاخصه های اساسی و مهم را در طراحی فضاهای درمانی در قالب یک لیست درآوریم؟ لیست ها همیشه برای ما جذاب هستند؛ چراکه مجموعه ای از نکات متنوع و گرانبها را در قالب ساختاری مجزا ارائه می دهند. ما در این مقاله نکاتی را ارائه خواهیم داد که با رعایت آن ها بتوانیم بیمارستانی ایده آل طراحی کنیم.

دستیابی به نکاتی که همه ی جوانب لازم را پوشش دهند بسیار سخت خواهد بود. امروزه، فضاهای درمانی به سمت پیچیده تر شدن متمایل هستند. در واقع طراحی بیمارستان در دنیای امروز، منوط به در نظر گرفتن نیازها و عملکردهای مورد انتظار گروه های متنوعی از افراد شامل بیماران، خانواده ها، کارمندان و مدیران آن است. با این وجود که توجه به بیماران و همراهان آن ها در طراحی فضاهای درمانی معمولاً دارای اولویت می باشد؛ اما دستیابی به شاخصه هایی که بتوانند به طور کامل نیازهای ایشان را مرتفع نمایند بسیار دشوار می نماید. با این حال بدون در نظر گرفتن این دشواری ها، قطعاً نکات و موارد طراحانه ای وجود دارند که تاثیر مثبتی در ایجاد یک محیط درمانی مناسب برای کاربران داشته باشند. در اینجا به 10 مورد از مهم ترین شاخصه های طراحی بیمارستان می پردازیم:

1.معماری و طراحی محوطه

برنامه ریزی طراحی مناسب برای محوطه و معماری ساختمان های یک مجموعه درمانی، اجازه می دهد تا خیابان ها و دسترسی به ساختمان ها برای مخاطبان واضح تر و آسان تر شود. به بیان دیگر، ساماندهی مناسب محوطه بیمارستان، منجر به مسیریابی بهتر مراجعان بر اثر خوانش بهتری  از محیط خواهد شد. این در صورتی است که چنانچه علائم و مسیریابی در محوطه بیمارستان مختل شود، بیماران جهت دسترسی به فضاهای مورد نظرشان دچار سردرگمی خواهند شد. لذا طراحی مسیرهای ارتباطی باید بنحوی باشد که مسیریابی را برای مراجعان (با وسیله نقلیه) تسهیل کند.

همچنین انتخاب های طراحان در زمینه مقیاس، نورپردازی و متریال مورد استفاده در ورودی اصلی ساختمان بیمارستان، پارکینگ و فضاهای درمانی مرتبط، باعث شناسایی بهتر آن توسط مراجعان خواهد شد. بعلاوه اینکه در نظر گرفتن المان های عمودی شناسنده و یا جانمایی فضاهای عمومی در مجاورت ورودی اصلی بیمارستان، باعث راهنمایی مراجعه کنندگان خواهد شد. اهمیت این نکته -علی الخصوص- به هنگام شب بیشتر خواهد بود که میبایست توسط تکنیک های نورپردازی مرتفع گردد.

2. زیبایی بصری خوش آمدگو

یک طراحی بیمارستان بی نقص میبایست صفات شخصیتیِ محلی و فرهنگی موسسه یا بیمارستان را مد نظر قرار دهد. امروزه، بسیاری از موسسات بر استفاده از المان های خوش آمدگویی برای استفاده در طراحی ساختمان جدید بیمارستانشان تاکید دارند. این امر معمولاً با در نظر گرفتن فضای پیش ورودی سرپوشیده، پارک ماشین توسط پیشخدمتان (Valet Parking)، لابی های باز و شفاف، فضاهای عمومی و نیز کاربرد متریال های گرم و طبیعی به منظور القای حس راحتی تحقق می پذیرد.

تغییر کارکرد نگهبانی به نوعی عملکرد پذیرش (check-in) از دیگر عوامل مهم و تاثیرگذار در این زمینه است. همچنین موضوعاتی مانند آثار هنری و پخش شدن موزیک آرام و دلنشین از اسپیکرهای لابی در ایجاد شخصیتی خوش آمدگو و راحت از محیط در بدو ورود مراجعان به بیمارستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نکته ی مثبت این موضوع در اختلال حواس مثبت بیماران و جلب توجه آنان به مسائلی است که درد و بیماری را هرچند برای مدتی کوتاه از ایشان دور نماید.

3. پارکینگ و پیش ورودی

پارکینگ به عنوان یکی از دغدغه های مهم پیش روی بیماران در بدو ورود به یک بیمارستان است. با توجه به اورژانسی بودن بسیاری از اقدامات درمانی، این موضوع میبایست به طرز ویژه ای در امر طراحی مد نظر قرار داده شود. توصیه می گردد تا طراحان و برنامه ریزان به کمک تدابیری، در جهت زدودن این اضطراب از بیماران چاره اندیشی کنند. یکی از راهکارهای تجربه شده در این زمینه سیستم «Valet Parking» است. در این حالت، بیمار پس از رسیدن به بیمارستان، سویچ خودرو خود را در اختیار مستخدمین خاصی که مسئول بردن و پارک کردن خودرو او در محلی مشخص هستند تحویل می دهد. البته با وجود کم شدن تعداد مراجعینی که از خودرو شخصی استفاده می کنند، روز به روز مساحت پارکینگ ها کوچکتر شده و به تبع آن اهمیت این شیوه نیز بیشتر خواهد شد.

4.  مسیریابی داخلی

در طراحی فضاهای درمانی، حیطه هایی مانند برنامه ریزی، معماری، طراحی داخلی و گرافیک، ارتباط ویژه و تنگاتنگی با یکدیگر برقرار می کنند. چنانچه این حیطه ها، هماهنگی مناسبی با یکدیگر داشته باشند و طراحی درستی صورت پذیرد؛ دیگر نیازی به نصب تعداد زیادی از نقشه های «شما اینجا هستید» بر روی دیوارهای بیمارستان ها وجود نخواهد داشت. در این حالت، حتی افرادی که برای اولین بار فضای بیمارستان را تجربه می کنند، به راحتی مسیر خود را خواهند یافت.

در این حالت، عناصر معماری و طراحی داخلی به نحوی ساماندهی شده اند که نیاز به کاربرد بیش از اندازه علائم و نشانه ها -که خود گاهاً می تواند منجر به اختلال حواس شود- را کاهش می دهند. کاهش علائم و نشانه های غیر ضروری، منجر به پدید آمدن فضاهای دلنشین و مفرح خواهد شد. به طور مثال، کاربرد رنگ های شاخص و جسورانه (Bold) در اطراف آسانسور باعث شناسایی آن توسط افراد و استفاده از آن خواهد شد. همچنین در نظر گرفتن فضاهای جمعی و تفرجگاهی برای برقراری ارتباط میان دپارتمان های مختلف در طراحی بیمارستان -به عنوان مفصل های فضایی- منجر به مسیریابی بهتر بیماران خواهد شد.

5. فضای انتظار بهتر

تمامی مواردی که در مورد قبل ذکر شد، در امر طراحی میز پذیرش و فضای انتظار نیز صدق می کند. تاکید بر شخصیت فضاها و بهره گیری از شاخصه های بصری آن ها، راهبرد مناسبی در ایجاد و تامین مسیریابی و خوانایی محیط برای بیماران خواهد بود. میز پذیرش، یکی از پراسترس ترین قسمت های یک بیمارستان است. به همین دلیل، میبایست با اقدامات طراحانه درصدد تنش زدایی از این محیط باشیم. در این زمینه اقداماتی مانند ایجاد افق دید گسترده، پنجره و نور طبیعی، آثار هنری و زیبا و مبلمان راحت راهگشا خواهد بود. جانمایی فضای انتظار در مجاورت محیط بیرون، اقدامات مناسبی در جهت کاهش اضطراب اعضای خانواده بیمار و همچنین افزایش توانمندی مسیریابی در محیط خواهد بود.

6. فضای کلینیکِ دلپذیر

اگر طراحی بیمارستان به نحو مناسبی صورت پذیرفته باشد، هم بیماران و هم کارمندان آن منتفع خواهند شد. با وجود اینکه توجه به فضاهای عمومی و لابی بیمارستان همواره مورد تاکید و علاقه ی طراحان بوده است، اما طراحی فضاهای درمانی کلینیک ها نیز به همان میزان اهمیت دارد. طراحی اتاق ها و فضاهای درمان -که بیمار در آن ها هوشیار می باشد- و نیز ایستگاه های تزریق و دریافت خون از بیمار، چنانچه با عواملی مانند نور طبیعی، متریال مناسب، دید و منظر و آثار هنری زیبا عجین شود، در القا حس آرامش به بیمار و تسریع فرایند درمان وی نقش مهمی ایفا خواهد نمود.

7. محیط های عیان و مخفی

امروزه بسیاری از فضاهای درمانی از ایده فضاهای عیان و مخفی بهره می برند. تجربه درمان بی عیب و نقص قطعاً با گستره ای از  نیازهای فضایی همراه خواهد بود. طراحی بیمارستان جدید، صرفاً به تفکیک فضاهای خدماتی از فضاهای عمومی مربوط نخواهد بود؛ بلکه لازم است تا دیاگرام برنامه ریزی -هم به صورت افقی و هم به صورت عمودی- و سیرکولاسیونی در نظر گرفته شود که اجازه ی تفکیک فضاها و خدمات مربوط به بیماران و همراهانشان را بدهد. بیماران احتیاج به فضاها و خدماتی دارند که غالباً اختصاصی بوده -مانند آسانسور و راهروها- که میبایست با تدابیر طراحانه از اختلاطشان با محیط های عمومی جلوگیری گردد.

8. ساختمان سالم = کاربران سالم

درمان و شفابخشی درون -ساختمان- بیمارستان ها باید در روند درمان بیماران نقش ایفا کند. مواردی از جمله عدم استفاده از متریال های ممنوع، تهویه مطبوع و تامین هوای تمیز و فیلتر شده و همچنین اجازه دسترسی به فضای آزاد از طریق پنجره و یا تراس -در نقاطی که از لحاظ استانداردهای طراحی این اجازه وجود دارد-، از جمله استراتژی هایی هستند که به شکل گیری یک ساختمان سالم کمک می کنند. منظور و هدف از طرح موضوع ساختمان سالم، شکل گیری نگاهی عمیق تر از صرفاً سلامت بیماران است. در واقع، ساختمان سالم باعث خواهد شد تا از طریق استفاده از جذب و استفاده مجدد از گرمای خورشید، باران و باد مازاد موجود در طبیعت، انرژی مصرف شده کاهش یافته و کره زمین سالم تر و در نتیجه انسان های سالم تری داشته باشیم.

اهمیت طراحی بیمارستان از جهت نقش آن در مواقع بحران نیز قابل بررسی است. بدین ترتیب که بیمارستان در هنگام بروز بحران هایی مانند حوادث طبیعی و یا جنگ، جزء نیازهای فوری مردم به شمار آمده و میبایست همواره باز و در دسترس عموم قرار داشته باشد. به همین دلیل طراحی پایدار، خود-اتکا و مستحکم ساختمان یک بیمارستان، از جمله ضروریات عملکردی آن بشمار می رود.

9. شخصی سازی و حق انتخاب

شخصی سازی و احترام به مخاطب معمولاً با تجربه حس راحتی (Comfort) همراه خواهد بود. این موضوع کمک خواهد نمود تا خانواده بیمار، تجربه عیادت بهتری از وی داشته باشند. اما چه زمینه هایی وجود دارند تا بیمار یا مراجعین بیمارستان امکان تغییر آن را بر اساس سلائق شخصی خود داشته باشند؟

مواردی مانند تغییر دلخواه رنگ و نورپردازی اتاق ها، انتخاب اتاق از میان حالت های خصوصی، نیمه خصوصی و یا عمومی برای اعمالی چون تزریقات و دیالیز، انتخاب سلیقه ای موزیک و یا آثار هنری موجود در اتاق، انتخاب دید و منظر پنجره پیرامون از بین شهر و طبیعت و از جمله حق انتخاب هایی هستند که طراحی در اختیار بیماران و مخاطبان بیمارستان قرار می دهد. زمانی که بیماران حس داشتن حق انتخاب را در محیط پیرامون خود داشته باشند، نتیجتاً این امر تلقی تسلط بر محیط و کنترل بر اوضاع پیرامون -حین درمان و یا ملاقات- را برایشان به ارمغان آورده و بدون شک منجر به تسریع فرایند درمانیشان خواهد گردید.

10. بدرقه عزتمندانه

طراحی بیمارستان میبایست برای تمامی مراحل حضور یک بیمار در بیمارستان برنامه ریزی و سناریو داشته باشد. یکی از نکاتی که در طراحی بیمارستان میبایست در نظر گرفته شود، چگونگی تامین بدرقه و ترخیص عزتمندانه و درخور شخصیت بیماران از بیمارستان است. بیماران به هنگام ترخیص از بیمارستان -با وجود اتمام فرایند درمان- همچنان نیازمند کمک و یاری هستند.

در این زمینه بهتر است از راهروهای خصوصی و راحت -و نه راهروهای عمومی- برای امر ترخیص بهره گرفته شود. همچنین لازم است تسهیلاتی مانند دریافت ویلچر و عصا برای افراد دارای ناتوانی در همان نزدیکی محل ترخیص پیش بینی گردد. از طرف دیگر همراهان بیمار نیز میبایست دسترسی راحتی به متصدی امور مالی و نیز سایر بخش اداری لازم برای طی کردن پروسه ترخیص داشته باشند. رعایت موارد این چنینی در طراحی بیمارستان بدون شک منجر به تجربه ترخیص دلپذیر از بیمارستان و شروع دوره نقاهت پس از درمان خواهد گردید.

ما به عنوان طراح، لازم است تا 10 مورد مذکور را در امر خطیر طراحی بیمارستان در نظر بگیریم. از طریق رعایت این موارد، طراحی بیمار-محور در محیط بیمارستان حاکم گشته و رفع نیازهای مختلف بیماران، همراهانشان و نیز کارمندان و مدیران تضمین خواهد گردید.