نویسنده: مهندس حمیدرضا اشرف

 

دسته بندي بیمارستان ها از لحاظ سطح، حجم و نوع خدمات

بیمارستان عمومی( چند تخصصی )

بیمارستان هاي عمومی که به عنوان بیمارستان هاي چند تخصصی نیز شناخته می شوند، ارائه دهنده طیف گسترده و متنوعی از خدمات تخصصی و فوق تخصصی م یباشند و محدود به یک یا چند تخصص خاص نمی شوند. بیمارستان عمومی باید حداقل داراي بخش هاي بستري چهارگانه از جمله بخش بستري داخلی، بخش بستري جراحی، بخش بستري زنان- زایمان و بخش بستري اطفال ، با گروه پزشکان متخصص باشدو بخش هاي آزمایشگاه، داروخانه،رادیولوژي، اورژانس و تغذیه نیز همگی اجزاي لاینفک آن می باشند.

بیمارستان تخصصی (تک تخصصی )

بیمارستان هاي تخصصی که با عنوان بیمارستان هاي تک تخصصی نیز شناخته می شوند، ارائه دهنده خدمات تشخیصی، مراقبتی و درمانی به صورت تخصصی و جامع براي یک یا چند گروه خاص از بیماران می باشند. در واقع بیمارستان تخصصی تنها در یک یا چند رشته تخصصی یا فوق تخصصی پزشکی فعالیت خواهد نمود.

دسته بندي بیمارستان ها از لحاظ تعداد تخت و حوزه تحت پوشش

در دسته بندي نظام خدمات درمانی بستري و تخصصی کشور، بیمارستان ها به شش سطح زیر تقسیم شده اند:

سطح 1 : مراکز درمان بستر

این مراکز از یک مرکز بهداشتی-درمانی، مرکز تسهیلات زایمان، آزمایشگاه و رادیولوژي، داروخانه و کلینیک تخصصی دوره اي تشکیل شده اند و مدیریت آن ها به عهده پزشک عمومی می باشد. این مراکز با توجه به جمعیت و سیاست هاي منطقه اي امکان مراقبت و بستري بیماران به صورت موقت و براي حداکثر 24 ساعت را دارا بوده و توسط پزشکان متخصص شهرستان به صورت تکنیک روزانه و دور هاي پشتیبانی می شود. در شهرستان هایی که تعداد تخت هاي بستري مورد نیاز کمتر از 32 تخت بوده و هیچ گونه تخت بستري در این شهرستان ها تامین نشده باشد، براي ارائه خدمات درمانی مورد نیاز، مرکز درمان بستر برنامه ریزي و احداث می شود.

سطح 2: بیمارستان شهرستان

این بیمارستان ها اولین سطح دسترسی افراد به خدمات بستري می باشند و حداقل شامل چهار بخش تخصصی اصلی ( داخلی، جراحی، اطفال و زنان-زایمان ) هستند.

سطح 3: بیمارستان ناحیه اي

این بیمارستان ها چهار تخصص اصلی بیمارستان هاي عمومی را پوشش می دهند. علاوه بر آن درمواقعی که در بیمارستان هاي شهرستان تعداد تخت در یک تخصص خاص جهت تاسیس بخش مستقل به حد نصاب نرسیده باشد، مجموع این تخت ها در بیمارستان ناحیه اي آن حوزه به عنوان یک بخش مستقل برنامه ریزي می گردد. هم چنین شهرستان هایی که خود علاوه بر چهار تخت اصلی داراي ظرفیت تخت براي دو تخصص دیگر از جمله نوزادان و اورژانس باشند نیز در شمار این نوع بیمارستان ها قرار می گیرد .

سطح 4: بیمارستان منطقه اي

این بیمارستان ها داراي کلیه مشخصات یک بیمارستان عمومی و ناحیه اي بوده و علاوه بر آن از تخت هاي بخش هایی که در هیچ یک از نواحی تحت پوشش به حد نصاب نرسیده، تشکیل شده اند. معمولاً این بیمارستان ها در مراکز استان ها تأسیس می شوند.

سطح 5: بیمارستان قطبی

این بیمارستان ها قطب بیمارستان هاي فوق تخصصی دانشگاهی در تعدادي از دانشگاه هاي بزرگ کشور بوده که داراي خدمات فوق تخصصی مختلف می باشند و مسئول ارائه خدمات و پذیرش بیماران ارجاع شده از چند استان مجاور هستند.

سطح 6: بیمارستان کشوري

بیمارستان هاي کشوري مراکز فوق تخصصی و ویژه کشور بوده که ارائه کننده خدمات منحصر به فرد و نادر تخصصی کشور می باشند.

دسته بندي بیمارستان ها از منظر ماموریت و رسالت اصلی

1.بیمارستان آموزشی

در این نوع بیمارستان علاوه بر درمان بیماران به آموزش متخصصین و دانشجویان علوم پزشکی پرداخته می شود. این بیمارستان ها باید در نزدیکی دانشکده یا مراکز آموزشی عالی قرار گرفته و داراي حداقل 150-200 بیمار باشند. هم چنین این مراکز باید مجهز به کلاس، سالن نمایش، آمفی تئاتر، سالن سمینار، رختکن و دفاتر لازم براي دانشجویان و استادان باشند.

این بیمارستان ها می بایست بایگانی طبی بسیار مجهزي داشته باشند. هم چنین باید داراي لابراتوارها و رادیولوژي مخصوص و کتابخانه طبی نیز باشند.  تجمع اساتید و به عبارت دیگر نخبگان پزشکی هر منطقه در دانشگاه و هزینه پایین معالجات، عامل مهمی در جلب بیماران به این گونه مراکز است.  با وجود اساتید متخصص و تجهیزات کامل تر، بسیاري از اعمال تشخیصی-درمانی که در سایر بیمارستا نها امکان پذیرنمی باشد در این مراکز انجام می گیرد.

محاسبات حجم خدمات دهی بیمارستان هاي آموزشی بر مبناي تعداد دانشجو و برنامه آموزشی دانشکده پزشکی و دوره هاي پزشکی عمومی و تخصصی می باشد.

2. بیمارستان هاي درمانی (غیر آموزشی)

بیمارستان هایی هستند که تنها به معالجه و مراقبت از بیماران می پردازند و در امر آموزش دانشجویان پزشکی وارد نمی شوند. حجم عمده اي از بیمارستان هاي غیرآموزشی را بیمارستان هاي خصوصی تشکیل می دهند.

مکان یابی و انتخاب سایت بیمارستان

استقرار هر عنصر شهري در موقعیت فضایی- کالبدي خاصی از سطح شهر، تابع اصول، قواعد و ساز و کارهاي خاصی است که در صورت رعایت آن ، موفقیت و کارایی عملکردي آن عنصر بیشتر خواهد شد. بنابراین دست یابی به تعادل در توزیع فضایی منابع و خدمات رسانی، هدف اصلی برنامه ریزان می باشد. در برنامه ریزي، توزیع متعادل مستلزم تعیین مکان، منابع و تسهیلات است ، به گونه اي که افراد تحت پوشش بتوانند به سهولت از خدمات آن بهره مند شوند. از آن جا که مکان یابی بیمارستان تأثیر مستقیمی بر الگو و عملکرد آن خواهد داشت، توجه به آن در طرحها و پروژه هاي مختلف حائز اهمیت است؛ به طوري که استقرار یک بیمارستان در نقاط نامناسب نه تنها به خودي خود کارایی مورد نظر را نخواهد داشت بلکه می تواند سبب تأثیرات منفی در شبکه درمان کشور شود.

تا دو قرن پیش تنها عامل مؤثر در امر ساخت بیمارستانها، عقاید مذهبی و دینی بوده است که آثار آن را تا به حال می توان در مراکز درمانی خیریه مشاهده نمود. بررسی بیمارستان هاي قرن نوزدهم فرانسه نشان می دهد که تنها تفاوت بیمارستان ها با کلیساها فقط در نام آنها بوده است. بنابراین در هر نقطه اي از شهر که از کمک هاي مردمی بیشتري برخوردار بوده است، بدون بررسی فاکتورهاي مربوطه، چنین مراکزي ساخته شده اند. در ایران نیز برخی از بیمارستان ها بدون توجه به شرایط جامعه و سایر فاکتورهاي تأثیرگذار در اماکنی که بانی خیر اراده می نمود، ساخته شده است که نتیجه آن برهم زدن سیستم توزیع منطقی تخت هاي بیمارستانی و عملکرد نامطلوب بیمارستان ها می باشد. پس از انقلاب صنعتی و اثرات عقاید جامعه شناسان آن زمان همچون"هاروارد"، ساختمان بیمارستان از قلمرو مطلق دین و مذهب خارج و از یک موسسه خیریه عمومی به صورت مجموعه اي براي ارائه خدمات بهداشتی، درمانی و آموزشی تبدیل شد و در نهایت مسئولین به این نتیجه رسیدند که بیمارستان بنایی مجزا و ایزوله نیست و مکان یابی صحیح می تواند آن را به صورت یک محیط سالم براي آرامش روحی و جسمی در یک محیط اجتماعی جلوه گر نماید. 

با یک نگرش جامع به بیمارستان هاي موجود کشور مشخص می شود که برخی از آن ها با رعایت نکردن برخی اصول اساسی در مکان یابی، با مشکلاتی هم چون دسترسی سخت و نامناسب، عدم تامین نیازهاي فضاي تحت پوشش و... مواجه هستند. این امر عدم خدمات رسانی مطلوب و نارضایتی بیماران را به دنبال خواهد داشت. بنابراین شناخت و شناسایی شاخص ها و معیارهاي اساسی در مکان یابی و تعیین محل احداث بیمارستان بسیار حائز اهمیت بوده و در برنامه ریزي بیمارستان باید به آن توجه نمود.

مراحل عمومی مکان یابی

مکان یابی مراکز درمانی در مفهوم وسیع خود، داراي دو مرحله است:

مرحله اول:

در این مرحله که با دیدگاه کلان به مبحث مکان یابی می پردازد، به طور کلی محل احداث بیمارستان بر اساس تقسیمات کشوري انتخاب می شود. معیارهایی همانند میزان بیماردهی، امکانات موجود، جمعیت، نیروي انسانی، شرایط اقتصادي- فرهنگی و اجتماعی در سطح کلان، موقعیت جغرافیایی ( راه و ارتباطات ) ، برنامه ریزي هاي جامع براي رده بندي و حوزه بندي خدمات تخصصی و تشکیل شبکه ي ارجاعی خدمات تخصصی در کشور از جمله عوامل تعیین کننده در مکان سنجی مراکز درمانی در این مرحله می باشد.

مرحله دوم:

این مرحله که به صورت جزئی تر به مقوله مکان یابی می پردازد، به انتخاب مکان دقیق احداث مرکز درمانی در محدوده تعیین شده در مرحله اول ( تقسیمات کشوري ) مربوط می شود. این مرحله در برگیرنده برنامه ریزي کالبدي است که با مقررات شهري و ضوابط منطقه بندي ارتباط دارد. در این مرحله معیارهاي مربوط به خصوصیات مراکز و اثرات بیرونی آن و یا مشخصات طبیعی و کالبدي اراضی شهر نقش تعیین کننده اي در انتخاب مکان مشخص براي فعالیت مربوطه دارند.

علاوه بر این مشخصات، ویژگی هاي شهري 1 نیز فرآیند مکان یابی این مراکز و نتایج حاصل از آن را تحت تأثیر قرار می دهند و سبب ایجاد الگوي استقرار خاصی خواهند شد.

شاخص ها و معیارهاي موثر در مکان یابی و انتخاب سایت بیمارستان

عوامل و شاخص هاي متعددي وجود دارد که در مکان یابی و تعیین محل احداث مراکز درمانی موثر می باشند و باید در مرحله مطالعات و برنامه ریزي به طور دقیق آن ها را مورد تحلیل و بررسی قرار داد و در طرح مرکز درمانی اعمال نمود. در ابتدا اساسی ترین شاخص ها و معیارها نام برده می شوند و سپس در مورد هر یک توضیحاتی ارائه خواهد شد:

1. شبکه ارتباطی و دسترسی ها

2. همسایگی و اصل هم جواري

3. طرح توسعه و اصل زیادگی

4. زیر ساخت ها و تاسیسات زیربنایی

5. شاخص هاي اقتصادي و اصل برآورد هزینه

6. شاخص هاي فرهنگی و روانشناسی اجتماعی

7. موقعیت جغرافیایی و ویژگی هاي اقلیمی (خرد اقلیم)

8. مشخصات کالبدي اراضی

9. مساحت و ابعاد زمین

10. هندسه زمین

11. انواع آلودگی

12. ایمنی و پدافند غیرعامل

و غیره.

در این قسمت به ارائه نکات و الزاماتی در مورد هر یک از این شاخص ها پرداخته می شود:

شبکه ارتباطی و دسترسی ها

یکی از مهم ترین مسائلی که باید در مکان یابی بیمارستان توجه نمود نحوه دسترسی به آن است. در بسیاري از موارد عدم دقت در مکان یابی سبب شده تا حتی با وجود برنامه ریزي و تامین امکانات و تسهیلات در بیمارستان، امکان دسترسی به بیمارستان و به ویژه خدمات اورژانسی با مشکلات و تاخیر انجام شود. این موضوع به اندازه اي حائز اهمیت است که می تواند تاثیرات مخرب و نامطلوبی بر وضعیت فیزیکی یا روانی بیماران داشته باشد و یا حتی منجر به مرگ بیمار شود. بنابراین بررسی و تحلیل مسیرهاي دسترسی و راه هاي ارتباطی به سایت و هم چنین بررسی حمل و نقل عمومیِ اطراف سایت و طرح هاي مصوب شهري در آن منطقه، از عوامل اصلی در تعیین مکان مراکز درمانی می باشند. در ادامه نکاتی در این زمینه ارائه شده است:

1.ظرفیت شبکه ارتباطی مرکز درمانی باید متناسب با حوزه تحت پوشش بیمارستان و منطبق با نوع، سطح و حجم خدمات برنامه ریزي شده باشد . بدین ترتیب تعیین انتظارات از خدمات رسانی مرکز مورد نظر بر اساس توان و قابلیت هاي مرکز و به شیوه منطقی صورت خواهد گرفت. باتوجه به اینکه هرچه سطح یک مرکز درمانی بالاتر باشد، تعداد تخت ها، نیروي انسانی و مراجعین آن نیز بیشتر خواهد بود، بنابراین براي پاسخ گویی به این حجم از ترافیک حاصله، نیاز به برخورداري از معابر به نسبت عریض تري در پیرامون سایت بیمارستان می باشند . بدین ترتیب هرچه بیمارستان، داراي سطح و حجم خدمات بیشتري باشد بایستی معبر اصلی اطراف بیمارستان نیز عریض تر در نظر گرفته شود.

2. امکان دسترسی سریع، آسان و نسبتاً یکسان از اقصی نقاط حوزه جغرافیایی تحت پوشش بیمارستان به آن باید وجود داشته باشد. در این خصوص بایستی از تمرکز مراکز درمانی در نقاط خاص و محدود شهري جلوگیري به عمل آید. این امر سبب خواهد شد تا اصل فاصله نیز در مکان یابی بیمارستان رعایت شود .

3. در مکان یابی بیمارستان بایستی به شبکه هاي دسترسی و ارتباطی آینده که در طرحهاي فرا دست از قبیل طرح جامع یا طرح تفصیلی پیش بینی شده است دقت شود و تاثیر آن در تعامل با بیمارستان بررسی گردد.

4.  امکان برقراري ارتباط مرکز درمانی با سایر نقاط شهر از طریق نزدیکی به بیش از یک مسیر دسترسی شهري و خطوط اصلی ترافیکی همانند بزرگراه ها و خیابان هاي اصلی مد نظر قرار گیرد. در غیر این صورت مرکز فوق قادر به خدمات رسانی به طور کامل نخواهد بود و به صورت یک مرکز ایزوله درخواهد آمد.

5. مکان بیمارستان بهتر است در حاشیه یکی از خیابان هاي اصلی و عریض قرار گیرد. به گونه اي که گذر مجاور ضلع اصلی زمین که ورودي اصلی بیمارستان و ورودي اورژانس در آن قرار دارد، حداقل 25 متر عرض داشته باشد. هم چنین گذر برِ فرعی زمین که به طور معمول ورودي تدارکات و پشتیبانی، پارکینگ کارکنان و ... در آن قرار می گیرد، حداقل 15 متر عرض داشته باشد.

6. در صورت قرا رگیري زمین بیمارستان در مجاورت شریان هاي اصلی و تند رو، امکان ایجاد کنار گذر و دسترسی فرعی وجود داشته باشد.

7. مکانی که براي بیمارستان انتخاب می شود باید نزدیک به شبکه حمل و نقل عمومی باشد تا دسترسی تمامی گروه ها به آن به سهولت انجام پذیرد. از جمله آن می توان به شبکه خطوط مترو، اتوبوس، تاکسی و... اشاره نمود. درصورتی که مکان بیمارستان در تعامل با این شبکه ها قرار نگیرد، هزینه هاي زیادي بر بیماران، ملاقات کنندگان و کارکنان بیمارستان تحمیل خواهد شد.

8. بر اساس بند قبلی امکان عبور خطوط حمل و نقل زیر زمینی از داخل یا مجاورت سایت و هم چنین دسترسی مناسب به شبکه حمل و نقل هوایی نیز می تواند در افزایش دسترسی و ارتباط با بیمارستان به خصوص در زمان هاي بحران کمک رسان باشد. البته اصل هم جواري نباید در این خصوص مختل گردد.

9. بیمارستان ها به علت ماهیت فعالیت شان پس از بهره برداري، ترافیک سنگینی را در منطقه ایجاد می کنند. بنابراین عواملی همچون معابر اطراف بیمارستان، پیش بینی پارکینگ در سایت یا مجاورت آن، پیش بینی پارکینگ هاي طبقاتی، پتانسیل هاي سایت در تسهیل این ترافیک و... بایستی به طور دقیق مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند.

10. مسیر دسترسی به بیمارستان باید به دور از مکا نها و معابر پر ازدحام و هم چنین گره هاي ترافیکی شهري پیش بینی شود تا در خدمات رسانی بیمارستان خللی ایجاد نشود.

11. مسیر منتهی به بیمارستان باید به گونه اي انتخاب شود تا میزان عوامل مختل کننده و مسدود کننده آن به خصوص در زمان بحران به حداقل برسد. این عوامل می تواند شامل مواردي همچون قرارگیري در سایه تخریب ساختمان ها و مبلمان شهري، مراکز متراکم و پرجمعیت و... باشد.

12. سایتی که امکان دریافت ورودي بیشتري را براي بیمارستان داشته باشد، از اولویت برخوردار است، زیرا بهترین حالت این است که ورود يهاي اصلی، اورژانس و تدارکات به جهت تفاوت در ماهیت عملکردشان جدا از هم پی شبینی شوند تا بهترین سطح خدمات را بتوان ارائه کرد. پیش بینی مسیرهایی براي تداوم خدمات رسانی در شرایط بحران نیز اهمیت بالایی دارد.

13. به طور کلی زمینی براي بیمارستان سازي مناسب است که ورودي اصلی بیمارستان به صورت شاخص از طریق یکی از خیابان هاي اصلی با محیط در ارتباط بوده و قابل دسترسی براي تردد وسایل نقلیه مرتبط همچون آمبولانس، خودروهاي تدارکاتی و آتش نشانی به دور از هر نوع موانع مزاحم باشد.